معرفی گرایش فیزیولوژی و اصلاح گیاهان زینتی

معرفی گرایش فیزیولوژی و اصلاح گیاهان زینتی

تعریف

گیاهان زینتی به طور کلی به مجموعه ای از گیاهان علفی و درختچه ای شامل گل های فصلی، گل های بریده، گل‌های پیازی، گیاهان آپارتمانی، چمن و گیاهان پوششی و درختان و درختچه های زینتی اطلاق شده، که تاثیر بسزایی در تلطیف روح و روان انسان‌ها ایفا نموده و نهایتاً باعث تقویت احساس شادی و سرزندگی در افراد می شود. گرایش فیزیولوژی و اصلاح گیاهان زینتی یکی از پرطرفدارارین شاخه های رشته علوم باغبانی و مهندسی فضای سبز بوده و در برگیرنده مجموعه‌ای فراگیر از علوم در خصوص شناسایی و اهلی‌سازی گونه‌های بومی‌ زینتی، کشت بافت و اصلاح ژنتیکی گل‌ها و گیاهان زینتی، تولید محصولات زینتی در شرایط کنترل شده نظیر گلخانه، شناسایی و معرفی گونه های بومی زینتی با نیاز آبی پایین جهت توسعه در فضای سبز و روشهای بهبود کیفیت عمر گلجایی گل های بریده می باشد. کشور ایران بواسطه برخورداری از تنوع آب و هوایی، یکی از کشورهای غنی جهان از نظر تنوع درختان و درختچه های زینتی و هم چنین گلهای زینتی به شمار می رود.

 

دیباچه:

 قدمت کشت و کار و نگهداری گل‌ها در ایران، به شروع کشاورزی بر می گردد. بشر از دیرباز به گیاهان زینتی گرایش داشته است. با نگاهی گذرا به تاریخ و فرهنگ ایران نمایان می­گردد که ایرانیان همواره در زمینه موضوعات مرتبط با گل‌ها جایگاه خوب و ارزنده‌ای داشته‌اند. ایرانیان جزو نخستین ملتی بودند که گل را به یکدیگر هدیه می دادند. نقوش به جای مانده از دوران گذشته که در آن عده‌ای شاخه گلی در دست دارند مستند است و این موضوع موید این نکته هست که ایرانیان باستان نیز برای پرورش گل و هدیه دادن آن اهمیت ویژه ای قائل بوده اند. قدیمی‌ترین سند تصویری که نظم باغ ایرانی را به تصویر می‌کشد به دوره ساسانیان باز می‌گردد. در عصر هخامنشیان، در ایران باغ هایی وجود داشته که آن ها را “پئری دیس” می نامیدند (این کلمه به صورت “پردیس” به زبان های اروپایی راه یافته و به معنی بهشت است. واژه عربی “فردوس” هم از همین ریشه هست) و در آن ارتفاع درختان مساوی بوده، روی خط منظم کشت می شدند.

 ایرانیان نخستین مردمانی بودند که هنر تولید عطر و گلاب را از گل رز می دانستند. ایران یکی از خواستگاه‌ها و زادگاه‌های طبیعی گیاهان زینتی از جمله ورد (رز) لاله، لاله واژگون، گلایول، سنبل، زنبق، سیکلامن، پامچال و برخی از درختچه‌ها بشمار می‌آید. برخی از گیاهان زینتی نطیر گلایول، سیکلامن اسامی گونه آنها پرسیکوم (بر گرفته از واژه پرس به معنی ایران) می باشد. دشت های نرگس در کازرون و بهبهان، دشت های لاله واژگون در شمال غرب شهر فارسان و دشت سوسن چلچراغ در ارتفاعات البرز در روستای ییلاقی داماش شهرستان رودبار در استان گیلان،  که در حال حاضر به عنوان مناطق گردشگری و توریستی در ایران تبدیل شده اند گواهی این ادعاست.

 

ضرورت و اهمیت:

کشور ایران به دلیل تنوع آب و هوایی و داشتن انرژی لازم (طول روز بلند، روشنایی و شدت نور بالا در زمستان) استعداد بالقوه بسیاری برای تولید انواع گیاهان و رونق کشاورزی و باغبانی دارد و بهره‌گیری از این استعداد و مزیت اقتصادی ضروری است.

 توان تولید گل های زینتی و شاخه بریده در ایران فراهم بوده و از لحاظ شرایط مساعد جهت تولید گل و گیاه ایران جزو 15 کشور اول جهان است. بخش وسیعی از خاک ایران در شمال، مرکز و جنوب غربی کشور مستعد پرورش انواع گل‌ها و گیاهان زینتی است و بازار بالقوه موثری برای این تولیدات در کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس، همسایگان شمالی و حتی در بازارهای دور شرق آسیا و غرب اروپا وجود دارد. در سال‌های اخیر گلخانه‌های نسبتاً مجهز و کارآمد بمنظور کشت و پرورش و تکثیر گیاهان زینتی و نیز توسعه اقتصادی احداث شده اند. توسعه گل و گیاه علاوه برآنکه از بعد زیباشناختی حایز اهمیت است نقش مهمی در توسعه اشتغال به خصوص در میان فارغ ‌التحصیلان این بخش دارد.

 

اهداف:

در حال حاضر پرورش گل و گیاهان زینتی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است و در بسیاری از کشورهای جهان، با بهره­گیری از دانش تولید گل و گیاهان زینتی، استفاده از تجهیزات مناسب، ارقام خوب و تکنولوژی‌های جدید کشت، به تولید این محصول در سطح بالا پرداخته‌اند تا بتوانند علاوه بر تأمین نیاز داخل کشور، فرصتی جهت ارز آوری از طریق صادارات فراهم سازند. با توجه به پتانسیل و قابلیت بالای ارز آوری گیاهان زینتی در سطح جهانی، یقیناً تربیت افراد متخصص، توانمند و ماهر که بتوانند از این پتانسیل بالقوه به بهترین شکل ممکن استفاده نموده و مبالغ قابل توجهی‌ارز از طریق صادرات این بخش کسب کنند و رتبه ایران را در جایگاه بین الملی ارتقا بخشند، از اهداف تاسیس این گرایش در دانشگاه ها می باشد.

 از دیگر اهداف در این بخش می توان به جمع آوری ذخایر ژنتیکی گونه های زینتی جهت انجام گارهای اصلاحی، بهبود عملکرد و کیفیت گیاهان در شرایط گلخانه و توسعه فضای سبز پایدار اشاره نمود. این صنعت دارای پتانسیل‌های بالقوه‌ای در کسب درآمد ارزی بالا حاصل از صادرات می‌باشد و از آنجا که در سیاست کلان اقتصاد کشور به تنوع بخشی محصولات صادراتی توجه می‌شود و استراتژی کشور به سمت توسعه صادراتی است که تک محصولی نباشد و بر صادرات کالاهای غیرنفتی تأکید می‌شود تا وابستگی اقتصاد کشور به درآمد ارزی حاصل از فروش نفت کاهش یابد. لذا در راستای دستیابی به اهداف مذکور یک برنامه‌ریزی منظم و مدون مورد نیاز است تا از پتانسیل های بالقوه کشور در این زمینه بهره مناسب برده و در بازار صادرات گوی سبقت را از رقبا ربود و به درآمد ارزی بالا دست یافت.

 

توانایی‌های مورد نیاز

با توجه به تنوع زیاد گیاهان زینتی اعم از گل های بریده، گل های فصلی، گل های آپارتمانی، چمن ها و گیاهان پوششی و گل های پیازی، دانشجویان پذیرفته شده در این گرایش در وهله نخست می بایستی اطلاعات جامعی در زمینه گیاه شناسی داشته باشند. علاوه بر این، بدلیل ماهیت رشته های کشاورزی و ارتباط بین گیاه و محیط پیرامونش، دانشجویان می بایستی در زمینه فیزیولوژی گیاهی اطلاعات مناسبی داشته باشند.

 همچنین به دلیل اینکه در مقطع ارشد و دکتری دانشجویان می بایستی واحد های پژوهشی بگذرانند. مطالعه در زمینه روش‌های تحقیق، طرح های آزمایشی در کشاورزی و نرم افزارهای مرتبط با تجزیه و تحلیل آماری می تواند بسیار راهگشا و موثر باشد. ماحصل مباحث اشاره شده در بالا می تواند به بالا بردن قدرت تجزیه و تحلیل دانشجویان این گرایش در زمینه فهم و شناخت مسایل مرتبط با این گرایش کمک شایانی نماید. ضمنا با توجه به اینکه در حال حاضر صنعت تولید گل و گیاهان زینتی به یکی از سودآورترین صنایع تبدیل شده است بی شک کسب مهارت های لازم در این گرایش، نقش بسزایی در بالا بردن توانایی رقابتی افراد در آینده ایفا می نماید.

 

وضعیت تحصیل در این رشته:

با عنایت به اینکه گرایش گیاهان زینتی یکی از شاخه های رشته علوم باغبانی و مهندسی فضای سبز می باشد دانشجویان مشتاق و علاقمند به این گرایش می توانند پس از گذراندن دوره کارشناسی، در آزمون کارشناسی ارشد رشته‌های مهندسی علوم باغبانی و مهندسی فضای سبز شرکت نموده و در صورت کسب امتیازات لازم، در زمان انتخاب رشته، رشته مهندسی علوم باغبانی-گرایش گیاهان زینتی را انتخاب نماید.

در حال حاضر با توجه به سیاست های کلی نظام آموزشی کشور و تربیت نیروهای کارآمد و متخصص در تمامی زمینه ها، امکان تحصیل در مقطع دکتری در بسیاری از دانشگاه های بزرگ و ممتاز کشور فراهم گردیده و دانشجویان متقاضی و علاقمند به ادامه تحصیل می توانند در آزمون دکتری متمرکز سازمان سنجش و آموزش کشور شرکت نموده و پس از کسب امتیاز و نمره قابل قبول در آزمون کتبی و متعاقباً آزمون شفاهی (مصاحبه) در این گرایش ادامه تحصیل دهند.

 

وضعیت اساتید و محققان:

از اساتید برجسته و صاحب نام در زمینه اصلاح و فیزیولوژی گیاهان زینتی کشور می توان به دکتر مرتضی خوشخوی عضو هیأت علمی دانشگاه شیراز و دکتر احمد خلیقی استاد دانشگاه تهران اشاره نمود که تالیفات بسیاری از خود در این عرصه بر جای گذاشته اند و بدون شک از بزرگان و طلایه داران گرایش گیاهان زینتی محسوب می شوند. بسیاری از اساتید فعلی دانشگاه های کشور از دانشجویان این دو برزگوار بوده اند و پیشرفت های خویش را مدیون تلاش ها و زحمات این عزیزان می دانند. از دیگر اساتید برجسته در این زمینه می توان به دکتر حسن صالحی دانشیار گروه علوم باغبانی دانشگاه شیراز، دکتر روح انگیز نادری و دکتر محسن کافی اساتید دانشگاه تهران و دکتر علی تهرانی‌فر استاد گروه علوم باغبانی دانشگاه فردوسی مشهد اشاره نمود. 

 

منابع علمی:

از منابع لاتین تالیف شده در زمینه گیاهان زینتی می توان به به کتاب Floriculture: Principles and Species نوشته دال و ویلکینز و هم چنین کتاب The Physiology of Flower Bulbs  نوشته هرتاق و نارد اشاره نمود که از منابع مهم و ارزشمند تالیف شده در زمینه گیاهان زینتی بوده، و در حال حاضر در تمامی مراکز آکادمیک دنیا مورد استفاده قرار می گیرد. از منابع علمی فارسی نیز می توان به کتاب “گلکاری” نوشته دکتر احمد خلیقی و کتاب  “گلکاری  علمی و عملی” نوشته مهندس مسعود  قاسمی قهساره و دکتر محسن کافی اشاره نمود که این کتاب ها به ارائه مباحث کلی و شرایط تولید و پرورش گیاهان زینتی پرداخته اند.

 

بازار کار و مشاغل قابل احراز:

پس ازپایان تحصیلات، دانش آموختگان این بخش می توانند در حوزه های ذیل فعالیت کنند:

– طراحی باغ و پارک و فضای سبز شهری و نظارت و اجرای طرح‌های فضای سبز، چمن کاری و گلکاری.

– تولید نهال و پرورش گل و احداث نهالستان

–  فعالیت در شرکت های دانش بنیان جهت رفع مشکلات و تنگناهای مرتبط با حوزه گیاهان زینتی

– تدریس دروس مرتبط با گیاهان زینتی در مراکز آموزش عالی

– اشتغال به کار در مراکز تحقیقاتی دولتی مثل جهاد کشاورزی و شهرداری‌ها

–  اخذ تسهیلات از بانک های کشاورزی به منظور احداث گلخانه و نهالستان و …

دکتر زمانی استاد دانشگاه تهران در مورد فرصتهای شغلی این رشته می‌گوید:

“خوشبختانه رشته باغبانی از جمله رشته‌هایی است که فارغ‌التحصیل آن می‌تواند به صورت خصوصی فعالیت کند و برای کار نیز نیاز به سرمایه زیاد یا فضای بزرگ ندارد چون به قول معروف باغبانی کشت فشرده و متراکم است یعنی در سطوح کم با انجام کار بیشتر می‌توانید تولید بیشتر و در نتیجه درآمد بیشتر داشت. برای مثال حتی در یک گلخانه 200 یا 500 متری نیز می‌توان به تولید و پرورش گیاهان خارج از فصل مثل توت‌فرنگی، گوجه‌فرنگی، خیار یا گیاهان زینتی پرداخت.”

 

چالش ها و مشکلات:

 – وجود بحران آب در کشور و لزوم استفاده از گونه های سازگار با نیاز آبی کم و بهره دهی اکولوژیکی بالا در فضای سبز

– پایین بودن تولید در واحد سطح

– عدم رعایت استانداردهای کیفی در تجارت بین المللی گل و گیاهان زینتی

– عدم برنامه ریزی دقیق در تولید، بازرسانی و بازاریابی متناسب با بازارهای جهانی

– عدم آشنایی تولید کنندگان با برخی از مبانی علمی روز دنیا

– پایین بودن سرانه مصرف گل های بریده در ایران

– بالا بودن قیمت تمام شده تولید به دلیل پایین بودن کارایی تولید (انرژی، سرمایه، نیروی کار، آب و…)

– عدم حمایت مناسب بخش دولتی از تولید کنندگان

– عدم لحاظ قرار دادن اقلیم های متفاوت کشور در طراحی سازه های گلخانه ای