زراعت دیم (دیمکاری)

زراعت دیم (دیمکاری)

دیمکاری (Dryland farming) به انواع زراعتهایی اطلاق می‌شود که روش کاشت و داشت گیاهان در آنها تنها متکی به نزولات آسمانی باشد. زراعت دیم در مناطق خشک عموماً بعلت فلت نزولات آسمانی با کمبود محصول آنها توام است.

در کشور ما که جزء مناطق خشک و کم باران محسوب می‌گردد، زراعت دیم عموماً به زراعت دیم غلات و نخود منحصر می‌گردد که مخصوصاً غلات در سطح بسیار وسیعی کشت می‌گردد.

در اکثر مناطق ایران که دیمکاری در آنها رواج دارد عامل آب محدود کننده تولید محصول در واحد سطح می‌باشد. به این علت است که مقدار محصول آنها عموماً از حدود هزار کیلوگرم در هکتار تجاوز نمی‌نماید. البته تمام مناطق کشور ما شامل اصل کمبود نزولات آسمانی از نظر زراعتهای دیم (مخصوصاً غلات) نمی‌گردد. این مناطق شامل قسمت مهمی از اراضی استان مازندران و قسمت‌هایی از استان‌های گیلان و استانهای غرب کشور می‌باشد، که در آنها اغلب مقدار نزولات آسمانی بدون محدودیت عامل آب کشت و کار زراعتهای دیم را ممکن می‌سازد. در این گونه زراعتهای دیم مسائل خاصی در مورد تهیه زمین و تناوب و آیش وجود ندارد و کلاً در آنها همانند زراعتهای آبی عمل می‌شود ولی در زراعتهای دیم مناطق خشک مسائل بسیاراساسی از نظر فیزیولوژی کمبود آب و توسعه و اصلاح آب قابل استفاده گیاه و روش‌های افزایش بازده زراعتهای دیم وجود دارد که دراین مبحث به آنها اشاره خواهد گردید.

1. مسئله اساسی در زراعتهای دیم کمبود آب مورد نیاز گیاه می‌باشد، در نتیجه کمبود آب قابل جذب اعمال فیزیولوژیکی گیاه در شرایط اپتیمم امکان پذیر نمی‌گردد، در شرایط کم آبی طولانی زندگی گیاهان از نظر رشد دچار اشکالات فراوانی می‌شود.

با بسته شدن روزنه‌ها میزان فتوسنتز تقلیل پیدا کرده و همچنین توانایی پروتوپلاسم برای عمل فتوسنتز کاهش پیدا می‌کند. کاهش فتوسنتز باعث می‌شود جابجایی کربوهیدرات‌ها و مواد تنظیم کننده رشد تقلیل یافته و رشد گیاه محدود شده و محصول آن کاهش یابد. بطور کلی صدمات وارده در اثر کمبود آب در برخی از مراحل خاص بحرانی گیاه بیش از مراحل دیگر است. یکی از مهمترین این مراحل موقع گرده افشانی و تلقیح است. بطور مثال جدول شماره 19 اثر کمبود آب را تا مرحله پژمردگی در مورد جو نشان می‌دهد.

جدول . اثر کمبود آب تا مرحله پژمردگی در مورد جو

شروع پژمردگی در مراحل مختلف زندگی جو	عملکرد (درصد)
شاهد دستخوش رژیم خشکی نبوده است	100
پژمردگی از سبز شدن تا مرحله رشد	98
پژمردگی در هنگام پنجه زدن	95
پژمردگی در دوره تشکیل خوشه	47
پژمردگی در دوره رسیدن دانه	10

با توجه به مطالب ذکر شده باید گفت بی‌دلیل نیست که کشاورزان، با تجربه سنتی خویش دریافته‌اند که باید زراعتهای غلات آبی خود را در مرحله خاصی آبیاری نمایند و اسامی بسیار مناسبی که نشان دهنده اهمیت آنها است مثل پنجاب، خوشاب و دان آب بر آنها بنهند یا آنکه برای موفقیت زراعتهای دیم خود به امید باران بموقع در فصل بهار بنشینند.

پس بنابراین کشت گیاه بصورت دیم در مناطقی ممکن است که ذخایر آب خاک و بارانهای فصلی قادر باشند نیاز دائمی گیاه را در دوره زندگی تامین نماید. بخصوص وجود بارانهای تقسیم شده بهاره برای تامین آب موردنیاز گیاه ضروری است زیرا ذخایر اب خاک در اوایل رشد و نمو گیاه در فصل پاییز و بهار به مصرف رسیده است و کمبود آب به تدریج در دوره‌های بعدی زندگی گیاه ظاهر می‌گردد.

2. بطوریکه ذکر گردید آب مورد نیاز گیاهان زراعتی از دو راه تامین می‌شود یکی آب باران‌های تقسیم شده در فصل پاییز و مخصوصاً بهار است که انسان نمی‌تواند در مقدار آن دخالتی داشته باشد و دیگری ذخایر آب خاک است که انسان می‌تواند با اتخاذ روش‌های صحیح در افزایش مقدار آن موفق گشته و آب قابل استفاده گیاه را حتی‌المقدور افزایش دهد.

راههایی که برای افزایش ذخایر آبی خاک در زراعتهای دیم وجود دارند عبارتند از:

الف. آیش گذاشتن زمین به مدت حداقل یک سال بعد از هر کشت بمنظور ذخیره کردن آبهای حاصل از نزولات آسمانی سال آیش درخاک بنحوی که گیاهان دیمزارها بتوانند علاوه بر استفاده از آب سال کشت از ذخایر آبی سال آیش نیز استفاده کنند.

ب. اجرای عملیات مکانیکی در خاک از قبیل شخم، نرم کردن قسمت‌های تحتانی خاک، نرم کردن سطح خاک در مواقع ضروری بمنظور افزایش ظرفیت نگهداری آب در خاک در سال آیش، برای تهیه زمین در دیمزارها جهت ذخیره آب بیشتر در سال آیش لازم است که زمین را در فصل پاییز قبل از آغاز بارندگی‌های فصل شخم عمیق زد تا مقدار زیادتری از بارندگی‌های پاییزی و زمستانی در خاک نفوذ نموده و ذخیره گردد. در رابطه با ذخیره شدن آبهای زمستانی نرم کردن قسمت‌های تحتانی خاک زراعتی با وسایلی مثل ریپر هر چند سال یکبار توصیه می‌شود. در اوایل بهار سال آیش زمین شخم خورده را باید به عمق 15-10 سانتیمتر دیسک یا پنجه غازی زد تا اولاً سله‌های احتمالی از بین برود و همچنین گیاهان خودروی سبز شده نابود گردند و به این ترتیب حتی المقدور از تبخیر آب در سطح خاک و مصرف آن توسط علف‌های هرز جلوگیری گردد.

بدیهی است که پس از اجرای عملیات دیسک اوایل بهار امکان سبز کردن علف‌های هرز در سطح مزرعه وجود خواهد داشت و همچنین امکان دارد که سطح خاک در نتیجه بارانهای تند بهاری باز سله ببندد. برای از بین بردن علف‌های هرز دوباره سبز شده و همچنین سله‌های بسته شده لازم است حداقل یکبار دیگر زمین را قبل از آخرین بارانهای احتمالی در بهار دیسک یا پنجه غازی زده و چنین زمینی را تا پاییز سال بعد بحال خود گذاشت.

برای مبارزه با علف‌های هرز سبز شده بعد از آخرین عملیات دیسک تنها راه مبارزه علف کش‌ها می‌باشند، زیرا هر گونه برهم زدن خاک بوسیله گاو آهن یا دیسک در فصول گرم و بدون باران باعث انتقال خاک مرطوب به سطح و اتلاف رطوبت ذخیره شده خواهد شد.

ضمناً در اینجا قابل یادآوری است که عملیات دیسک بهاره باعث تشدید تجزیه و معدنی شدن بقایای گیاهی زراعت سال قبل می‌گردد که افزایش مواد آلی و معدنی خاک را (حاصلخیزی خاک) سبب می‌گردد تا چنین زمینی بتواند در پاییز سال آیش جهت کشت غلات دیم و یا آنکه در بهار سال بعد از سال آیش جهت کشت نخود دیم (در دیمزارهای نخود) مورد استفاده قرار گیرد.

بدین ترتیب در زراعتهای دیم بذرهای کاشته شده خواهند توانست با اولین بارانهای پاییزه که بسادگی می‌توانند با ذخایر آبی سال آیش ارتباط پیدا نمایند. جوانه زده و سبز گردند. در رابطه با عملیات مکانیکی جهت ذخیره آب می‌توان مبارزه با علف‌های هرز توسط علف کش‌ها نیز در دوران رشد و نمو گیاهان میتواند عامل بسیار مهمی در صرفه جویی در آب موجود در خاک گردد.

ج. روش بسیار مهمی که می‌تواند در افزایش ذخایر آبی زمین‌های زراعتی دیمزارها موثر واقع شود تزریق سیل آبهای جاری بی‌مصرف پاییزه و بهاره در آنها است. آبهای نامبرده معمولاً آبهایی هستند که در نتیجه بارندگی‌های فصلی در یک منطقه جاری می‌گردند، بدون این که مصرفی داشته باشند بر روی زمین جاری شده و بدون مصرف در سطح زمین تبخیر و یا در شن زارها فرو می‌روند در صورتیکه این نوع آبها به زمین آیش شخم خورده هدایت گردند باعث افزایش ذخایر آبی آنها گشته و در افزایش محصول موثر واقع خواهند شد. منتهی باید توجه شود که سطح چنین زمین‌هایی در نتیجه جریان آبهای جاری کوبیده شده و احیاناً سله می‌بندند که باید بلافاصله بعد از گاورو شدن خاک سطحی آنها را بوسیله دیسک یا دندانه‌های مناسب به عمق 15-10 سانتیمتر خراش داده و نرم کنیم تا از اتلاف آب تا حد ممکن جلوگیری به عمل آوریم.

3. روش‌هایی که می‌تواند بطور کلی در افزایش محصول دیمزارها موثر واقع شوند عمدتاً عبارت از موارد زیر هستند:

الف. افزایش ذخایر آبی خاک در دیمزارها که درباره چگونگی آن قبلاً صحبت گردید.

ب. تولید ارقام مقاوم به خشکی که جهت کشت دیمزارها که طرق و روش‌های تهیه آن مبحث بسیار مهمی در اصلاح نباتات می‌باشد.

ج. استفاده از کودهای شیمیایی جهت تقویت زمین در دیمزارهایی که رطوبت کافی در آنها وجود داشته باشد که این مبحث نیز بخودی خود بحث مفصلی را در درس کودهای شیمیایی یا زراعت دیم غلات می‌تواند بخود اختصاص دهد.

د. ایجاد بادشکن‌ها و حفظ و تقویت موانع در اطراف دیمزارها می‌تواند در نتیجه کاهش شدت بادها و افزایش رطوبت محیط باعث کاهش تعریق در سطح برگهای گیاهان دیمزارها گشته و در مصرف ذخایر آب خاک صرفه جویی بعمل آورد.

منبع: جزوه زراعت عمومی ـ دکتر میراب‌ زاده (دانشگاه تهران)

جزوه دیمکاری اگریسافت